The Black Swan , the impact of the highly improbable.
Nassim Nicholas Taleb. (2008 Random House International, isbn 978-0-8129-7918-3)

Een bijzonder lezenswaardig boek als je geïnteresseerd bent in creatief ‘out of the box’ denken, risico’s, zekerheden en bijgeloof. Zet je op humoristische wijze met twee benen op de grond, gooit een aantal (schijn)zekerheden ondersteboven en legt ook heel mooi uit hoe dat komt. De titel zwarte zwaan, ontleent Taleb aan het feit dat men er altijd van uitgegaan was dat er alleen maar witte zwanen bestonden.... tot er ruim tweehonderd jaar geleden in Australië zwarte zwanen gevonden werden.

Die ontdekking was onvoorzien en had grote gevolgen voor het wereldbeeld van mensen: het was namelijk een vaststaand feit dat alle zwanen wit waren. Mensen bekend met de falsificatie theorie van K. Popper (een favoriet van Taleb) kennen zijn voorbeeld: als er op een vijver alleen witte zwanen zijn, je alleen maar kunt stellen dat er daar alleen witte zwanen zijn, en bij andere vijvers weet je het niet. Dus bij het opstarten van projecten en bij voorspellingen zou het heel verstandig zijn om uit te zoeken wat we niet weten, en dat doen we nou juist meestal niet. Een gunstige uitzondering vormen militaire strategen, zegt Taleb. Onderzoeken wat je niet weet is verstandig in de wereld die hij extremistan noemt en waar onverwachte gebeurtenissen zich nog steeds met grote regelmaat voordoen en de loop van onze geschiedenis zozeer bepalen dat in feite geen enkele voorspelling “waardevol of bruikbaar" is, aldus Taleb.

Het centrale idee van dit boek is ‘de grote asymmetrie’: zorg dat je je bevindt in situaties waar de gunstige gevolgen groter zijn dan ongunstige. Waarom(?), eenvoudigweg omdat we het onbekende nooit zullen kennen, want dan zou het niet onbekend zijn. Wat ik wel kan doen is kijken wat voor gevolgen het onbekende voor mij zou kunnen hebben - DUS KIJKEN WAT WEET IK NIET- en dan daarop mijn beslissingen baseren.
Want zelfs als we geen idee hebben over de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis zoals een aardbeving, kan ik me wel een beeld vormen wat het voor mij kan betekenen. Dit idee om bij het nemen van een beslissing, je vooral te richten op de gevolgen (die je kunt weten) in plaats van op de waarschijnlijkheid (die je niet kunt weten) is het kernidee van onzekerheid. Hierop heeft Taleb zijn wereld grotendeels op gebaseerd.
Op deze manier maak je van zwarte zwanen grijze zwanen, je kunt de waarschijnlijkheid niet berekenen, maar het is gemakkelijk om een algemeen idee te hebben over de mogelijkheid dat ze plaats vinden. Zo verminder je het verrassingseffect.

en kun je eraan wennen “om een andere toekomst te herinneren”.

Ook het recente verleden is volgens hem bezaaid met Zwarte Zwanen: het enorme succes van Google, Sydney Opera House, dat 10 jaar te laat en met een overschrijding van ca 100 Austr. dollars in 1974 klaar was, de aanslagen op New York, Londen en Madrid, de massaal omvallende banken in Europa en de VS, de tsunami in Azië, de orkaan in New Orleans, de mislukte oorlog in Irak - en ga zo maar door. In Nederland zouden ook de Betuwelijn en de Noord-Zuid lijn en de bouwfraude Zwarte Zwanen kunnen noemen.
Soms gaat het goed ! The Empire State Building was eerder klaar dan gedacht en voor een lagere prijs.

Een zwarte zwaan heeft 3 kenmerken:
* is onvoorspelbaar
** heeft enorme gevolgen
*** achteraf bedenken we een verklaring die de gebeurtenis minder
toevallig doet lijken, waardoor we de herinnering creëren dat het
eigenlijk wel logisch was.

En ja, ook Nederland kent zijn ZWARTE ZWANEN.

In die zin geven bijv. economische voorspellingen een schijnzekerheid, zegt Taleb: „We maken ramingen voor begrotingstekorten over een periode van dertig jaar zonder te beseffen dat we niet eens voor de volgende zomer kunnen voorspellen."
Deze schijnzekerheid noemt hij de wereld van mediocristan, waar goede wiskundigen hun geld uitlenen aan bankiers die er als spelers in het casino mee aan het werk gaan.

Nu zullen critici zeggen: de kredietcrisis was door sommige economen wel degelijk voorzien (een werd er tijdens een congres in 2006 nog als Dr. Doom weggehoond). En ook de CIA waarschuwde al vóór 2001 voor terreuraanslagen op Amerikaanse doelen. Taleb twijfelt niettemin aan de waarde hiervan: bij dit soort voorspellingen is er eerder sprake van “geschiedenis achteraf, zegt hij. Dat wil zeggen, indicaties die al bekend waren, raken vermengd met ‘achteraf’ wijsheid en worden uiteindelijk herinnerd als 'voorspellingen'.

Maar niemand voorzag de crisis of de aanslagen in de precieze vorm waarin ze zich voordeden - en de consequenties konden al helemaal niet op waarde worden geschat. De gebeurtenissen werden in ieder geval voldoende onwaarschijnlijk geacht dat ze niet werden voorkomen, constateert Taleb. De talloze verklaringen achteraf wekken slechts de indruk dat het allemaal was voorzien.

En dat is nou precies wat een zwarte zwaan betekent: een gebeurtenis met enorme impact, totaal onverwacht... en achteraf kan het precies worden verklaard.
Een twintig jaar lange studie naar 82.361 voorspellingen van 284 experts en commentatoren in de media van de onderzoeker Philip Tetlock bevestigde Talebs vermoeden: geen van de '’deskundigen' voorspelde beter dan als ze willekeurig hadden gegokt. De New York Times redactie heeft ook een aantal jaren goede beursresultaten gehad door met dobbelstenen te beleggen!
Ook het werk van Kahneman (psycholoog die de nobelprijs voor economie heeft gekregen in 2006) gebruikt hij om te laten zien hoe zgn. experts slechte beslissingen nemen omdat ze er veel over weten(!?) Niet deskundigen nemen betere beslissingen omdat ze de risico’s niet onderschatten en eigen deskundigheid niet overschatten. Een interessant artikel hierover is te vinden bij Management Team: Hoe rationeel bent u?

Toch blijven mensen graag voorspellingen doen. De Oude Grieken en Chinezen maakten 2.500 jaar geleden al veelvuldig gebruik van orakels - en allerlei planbureaus zijn daar eigenlijk een moderne variant van. De reden dat er, ondanks de beperkte waarde, zoveel belang aan voorspellingen wordt gehecht is volgens Taleb dat de wereld daarmee ordelijk en beheersbaar lijkt (mediocristan), ook al is zij in werkelijkheid een onbeheersbare chaos (extremistan).

Dat verlangen naar orde en beheersing is weer te herleiden naar de werking van het menselijke brein, die ons constant bedriegt door wat Taleb “narratieve misleiding" noemt. De hersenen proberen altijd vaste patronen (routines) te vormen, ze helpen ons en tegelijkertijd verhinderen ze dat we (kleine) afwijkingen te zien. Conceptueel vormen ze paradigma’s (meer info? klik hier) en maken dat we veelal zien wat we willen zien en zoals we nu echt weten: succes in het verleden is geen enkel garantie voor succes vandaag!). Deze patronen noemt Taleb ‘verhalen’: om informatie over de wereld te kunnen vergaren, begrijpen en opslaan, structureren onze hersenen alle afzonderlijk gegevens tot een verhaal. En hierbij geldt: hoe mooier het verhaal met de gegevens, hoe gemakkelijker ze te begrijpen en te onthouden zijn.

En dan is er natuurlijk ook nog de psychologische kant aan de zaak: Wij mensen voelen ons allemaal uniek en daarbij ook heel deskundig; 94% van de Zweden geloven dat hun rijvaardigheid hen in de top 50% van Zweedse automobilisten plaatst; 84 % van de Fransen denken dat hun liefdesvaardigheden hen in de top 50% van minnaars plaatst!
En als we voorspellingen hebben gedaan (?!): Dan tellen we vooral (alleen?) de gevallen waarin het succesvol was en in de andere gevallen - dat we het dus helemaal mis hadden - dan komt het door onvoorziene omstandigheden (=zwarte zwanen!!??) die we onmogelijk konden incalculeren. Of we hadden het toch bijna goed en kwam het door door dingen die we niet konden weten (=zwarte zwanen!!??). Dit wordt ook wel positief denken genoemd.

Stel je maar eens voor, zegt Taleb, dat je de betekenis van een boek met honderdduizend willekeurig achter elkaar gezette woorden moet uitleggen aan iemand anders. Daar heb je minstens evenveel woorden voor nodig als er in het boek zelf staan. Als de boodschap van een boek zou bestaan uit tienduizend keer dezelfde zin, is het
echter gemakkelijk in één zin samen te vatten. Het brein neigt daarom altijd naar de weg van de minste weerstand door een patroon te zoeken.

Enkele thema’s die hij uitwerkt zijn:
a. We stellen ons in op vooraf gekozen elementen, die we kennen en generaliseren die om het onbekende te voorspellen: de fout van bevestiging.
b. We houden onszelf voor de gek met verhalen die passen bij onze Platonische behoefte aan duidelijke patronen: de narratieve misleiding.
c. We doen alsof zwarte zwanen niet bestaan: de menselijke aard is niet geprogrammeerd voor zwarte zwanen.
d. Wat we zien is niet noodzakelijkerwijs wat er allemaal speelt. De geschiedenis verbergt zwarte zwanen en geeft ons een misplaatst idee over de risico’s van de gebeurtenissen: dit is de vervorming van stille getuigen.
e. We creëren een ‘tunnel’ door ons te concentreren op een paar duidelijke / bekende onzekerheden (bekende zwarte zwanen): en laten andere zwarte zwanen, die niet zo voor de hand liggen, weg.

Maar het probleem is: onzekerheden of onwaarschijnlijkheden die zich in het echte leven (extremistan) altijd voordoen, passen nooit binnen dat patroon. Dat soort gebeurtenissen - of het nu grote bouwprojecten, terroristische aanslagen of omvallende banken zijn: ze verlopen zelden of nooit volgens de ‘regels’, maar zijn altijd uitzonderingen. En de belangrijkste reden is dat we uitgaan van wat we weten en ons niet graag verdiepen in wat we niet weten. Dat is immers geen patroon (de uitschieters in de statistiek) en ons denken sluit het begrip 'onwaarschijnlijkheid' dus als het ware automatisch uit; het is geen goed verhaal. Of, zoals Taleb het formuleert: „De mens is blind voor toevallige variatie [...] Wat we weglaten wanneer we vereenvoudigen, is de Zwarte Zwaan."
De opgave is te onderzoeken Wat weten we niet.

Daarom zijn economische prognoses feitelijk gewoon raadwerk , een leidraad maar zeker niet het hele verhaal. Tot 2008 waren er maar 10 dagen dat er op Wall Street dat er echt iets gebeurde. Zoiets als een Zwarte Zwaan was bijvoorbeeld de verlaging van de olieprijs en wie durft te beweren dat die volgende week niet plotseling stijgt?
Mocht je de indruk hebben dat zwarte zwanen alleen maar ongunstig zijn dan heb je het mis. Alleen als je voorkeur uitgaat naar mediocristan dan misschien wel, maar als je extremistan durft te betreden en serieus creatief durft te zijn dan ontdek je ook de mogelijkheden Want stel dat er een doorbraak komt in groene energie, dan zou de voorspelde recessie acuut kunnen omslaan in economisch gemakkelijke tijden. Zo heeft niemand bijv. de laser, de computer of internet zien aankomen, het waren (prachtige) zwarte zwanen! Dikwijls heeft het te maken met anders kijken en herformuleren.
De onvoorspelbaarheid is een gegeven bij creativiteit, Taleb hierover : “In tegenstelling tot wat in de sociale wetenschappen gewoonlijk wordt gedacht, is bijna geen enkele belangwekkende ontdekking of nieuwe technologie voortgekomen uit doelbewuste planning -het waren pure Zwarte Zwanen."

Zo lijken al die voorspellers eigenlijk best wel op autorijders met geblindeerde voorruit die rijden op wat ze in de achteruitkijkspiegel zien!? Want bijvoorbeeld de crisis van de jaren dertig lijkt ‘als verhaal op die van nu, maar er zijn natuurlijk zoveel andere factoren dat we misschien van bepaalde fouten kunnen leren, maar het toch met open blik naar moeten kijken en daar niet blind op moeten varen.

Zoals Taleb zijn favoriete coach (Yogi Berra) laat zeggen: “Voorspellen is moeilijk zeker als het over de toekomst gaat.”
Als je een indruk wilt krijgen van dit zeer verhelderende boek kun je kijken bij de mindmaps die ik over dit onderwerp heb gemaakt. Uiteraard geven die slechts een indruk, maar misschien maakt het je nieuwsgierig genoeg om het boek zelf te lezen. Voor een beknopte mindmap zie: short en voor een uitgebreide zie: extensive . en English introduction.