Zes gezichten van creativiteit

reactiveren
Voor iedereen die zelf creatief wil werken en/of dat wil organiseren is dit werkwoord interessant. Het geeft inzicht in de ingrediënten van creativiteit, de mogelijkheden en onmogelijkheden en de moeilijkheden die echte creatieve personen hebben met strakke organisaties. Hier ligt m.i. erg veel ruimte voor verbetering. Want tussen creatieve geest en organisatie doen zich heel bijzondere problemen voor; hoe organiseer je ongevraagde dingen? Net zoals voor kwaliteit hebben we voor creativiteit geen werkwoord en dat bemoeilijkt het organiseren. (Loesje: Zorgen moet je niet maken maar doen) En waarom ? Omdat ons denkkader bij naamwoorden (zoals huis) geen proces bedenkt. Bij 'verhuizing' wordt het al actiever, maar bij 'verhuizen' hebben we echt een proces in gedachten. Bij zelfstandige naamwoorden gaan we het opdelen in kenmerken en als we die samenvoegen geeft dat wel eens vreemde resultaten; synergie is namelijk nooit echt voorspelbaar.
De manier waarop we onderdelen aanpakken is erg subjectief (James Hillman heeft zo zes denkkaders gegeven die het woord creativiteit oproept, zie hieronder) en dat kan voor anderen chaotisch overkomen. Ik stel daarom voor 'creactiveren' (creatief actief zijn) als werkwoord voor het managen van creatieve processen. Immers als we zoiets speciaals (inspiratie en bezetenheid) willen organiseren, mag een manager dat niet willen doen volgens de normale (hiërarchische) regels. Mensen (ook Scheppende) zijn immers meer dan resources, ze zijn autonoom. Wat we nu zien is dat organisaties gemakkelijk in een 'creadox' (creatieve paradox; term van COCD) verzeild raken: benoem het probleem, bedenk zoveel mogelijk ideeën en doe vervolgens wat je normaal gesproken zou doen; dus niet echt iets nieuws!
En wat zo'n bijzonder iets als creativiteit heel duidelijk laat zien is dat mensen meer zijn dan resources. Dat mensen creatief kunnen worden in een omgeving die hun daarvoor de gelegenheid biedt, zeker als de organisatie open en vrij is zodat de creatieve energie niet in het ontduiken van de regels hoeft worden gestoken. Een situatie die zich gemakkelijk voordoet als 'onderhouds-management' de gewone gang van zaken is.
Een creatieve denkwijze kenmerkt zich door de bereidheid geprovoceerd te willen worden. Door provocatie bewust toe te laten kunnen bestaande situaties geherformuleerd worden. Door een situatie of ding te herformuleren kunnen zij een opstapje vormen naar een nieuwe voorstelling van de bestaande situatie. Die bereidheid of openheid om het eens anders te bekijken, levert nieuwe gezichtspunten en kan zo nieuwe mogelijkheden laten zien. Creëren is vooral kijken naar hoe dingen of situaties zich ontplooien. Het is de leegheid hebben om situaties of dingen zich op natuurlijke wijze te laten ontplooien en van dit vanzelf-principe gebruik te maken. Uiteindelijk lijken mensen, situaties of dingen op het eerste gezicht dikwijls ingewikkeld. Door rustig te kijken kunnen de wikkels vallen en kan alles zich volgens zijn natuurlijke patroon ontwikkelen. Want datgene wat nutteloos lijkt hoeft dit helemaal niet te zijn.

Toen Nan Po Tsu Chi door de Shang Heuvels zwierf zag hij een reusachtige, eigenaardige boom. Toen hij goed keek zag hij dat de kleinere takken gekruld en gedraaid waren en niet als balken gebruikt konden worden.
De grote stam was ook helemaal misvormd en niet te gebruiken.
Toen hij van een blad proefde, werd hij bedwelmd en leek drie dagen lang dronken.
Tsu Chi zei: 'Deze boom is inderdaad nergens goed voor. Geen wonder dat hij zo groot kon groeien. Zo zit dat! Heilige mannen koesteren deze waardeloosheid!'
Andere bomen worden gebruikt en kunnen nooit doorgroeien.
Het is net zoals bij de ossen met een wit voorhoofd, varkens met een omhooggedraaide snuit niet geofferd mogen worden aan de Rivier Goden. Shamanen geloven dat deze wezens ongeluk brengen. Heilige manen echter, geloven dat zij heel gelukkig zijn.”
Chuang Tse

Het décor is scheppende creativiteit: de samenwerking, de invulling van hun werk, angsten en behoeften, de organisatie, taakopvatting, kortom alles wat er speelt wordt door mensen ervaren vanuit het creatieve instinct. Onze opvatting over creativiteit wordt vanuit het onbewuste gevormd (virtuele domein noemt Chopra dat). Onze voorgeschiedenis heeft ons succesvol doen zijn op een (of meer) bepaalde manier, die we dan ook zullen blijven toepassen.
James Hillman noemt verschillende voorstellingen die mensen hebben over creativiteit; verschillende manieren waarop ze het creatieve instinct willen en kunnen toepassen. Deze verschillende zienswijzen leveren niet alleen een andere kijk op, maar geven ook hun eigen gevoel van betekenis en eigen waarheid. En als we ontdekken of vinden dat iemand niet creatief zou zijn, is het goed eraan te denken dat dit instinct (naast activiteit, seksualiteit, reflectie en VOEDSEL) zich in heel wat verschillende vormen kan tonen.

Uiteraard is dit maar een enkel aspect van de persoonlijkheid, natuurlijk zijn andere karaktertrekken van invloed, maar voor de creatieve houding lijkt dit wel de dominante houding van de spelers.
In samenwerking willen deze verschillende inzichten gemakkelijk tot problemen leiden, zeker als we met sterke persoonlijkheden te maken hebben. Het is dan de organisatievorm die (on)mogelijkheden kan scheppen en juist hier ontstaan de problemen, want het vergt een enorme wijsheid om andere gezichtspunten te accepteren en 'toch' niet te denken dan de eigen manier 'toch' de beste is. Managen van creativiteit vereist dan ook nogal wat kennis en sociaal-emotionele vaardigheden, zoals de belevenissen bij UI laten zien. En waar het objectieve denken geneigd is om vooral (en dikwijls alleen) het IQ als maatgevend te beschouwen, tonen o. a. de meervoudige intelligenties wel degelijk andere 'Q's' aan. Zo spreekt S.R. Covey over vier rollen van persoonlijk leiderschap en samenhangende kwaliteiten in de organisatie: het Hoofd IQ; Juiste richting kiezen, het Hart EQ; Empowerment, het Lichaam FQ; Organisatie stroomlijnen; Ziel SQ; Rolmodel zijn.
En Wim Salters over IQ, weten en kennen- het hart, EQ, motivatie en SQ (spirituele quotiënt) en handen, actie als AQ. Allemaal manieren om subjectiviteit en objectiviteit in samenhang te zien.


De zes verschillende belevingsvormen van creativiteit, die Hillman onderscheidt zijn:
1 Creativiteit om ordening uit chaos te creëren.
2 Creativiteit betekent iets volkomen nieuws/origineels creëren.
3 Creativiteit is een soort oerkracht die ontstaat onder extreme omstandigheden en vereist vernietiging van het oude.
4 Creativiteit als inventieve manier om problemen op te lossen.
5 Creativiteit betekent beroemdheid, succes, waarmee we boven het gemiddelde uitsteken.
6 Creativiteit betekent vernieuwing dat wordt gezien als een cyclisch proces met een externe bron.
voor overzicht zie mindmap 6 beelden van creativiteit en/of powerpoint.
1. Ordening
In het scheppingsverhaal lezen we dit voor het eerst “In den beginne creëerde God Hemel en aarde.” Licht en duisternis worden gescheiden. Hierachter ligt de patriarchale (archetype van patriarch) methodiek en ordening. Creativiteit betekent vooral productie zowel actief als reflectief binnen de bestaande ordening. Voorbeelden hiervan zijn de filosoof Kant, Bach en Linnaeus, die op zoek was naar de ordeningsprincipes en wetmatigheden in de botanie.
Hier is het vooral het rationele en het intellect dat leidend is en daardoor naar steriliteit kan leiden. De trefwoorden zouden hier kunnen zijn: systematiek, gepastheid en gerechtigheid.

2. Originaliteit
Hier is het 'nieuwe' dat de richting aangeeft naar de toekomst. De creatieve persoon heeft het aura van toekomst. Tijd is bepalend in deze visie: tijd als 'de vijand' of 'het kind' en de beweging gaat naar de eeuwigheid. Voortdurende flux, flexibiliteit en transformatie geven vorm aan de beweging. Veel van deze benadering is verwoord door de filosoof Bergson. Hier gaat het om de waarneming van het huidige moment, waarbij het 'nu' voortdurend in beweging is en verandert.
Het Mercurius-aspect is aanwezig en we zien hier het archetype van de jeugdige held, die leeft met hoop, optimisme, groei en vreugde.
De trefwoorden zouden hier kunnen zijn: de goddelijke inspiratie zichtbaar door spel, geluk en humor.

3. Duistere kracht / conflict
In deze vorm wordt creativiteit beleeft en vorm gegeven vanuit emotionaliteit en rebellie tegen het oude, gevestigde. Het intellect staat duidelijk niet op de voorgrond. Hier wordt vooral het extreme, tegengestelde gezocht. Destructiviteit wordt gebruikt om het nieuwe te scheppen. Drugs, drank, het magische worden allemaal opgezocht om het onbekende te vinden, waarbij de energie verkregen wordt vanuit de agressie. In deze visie van creativiteit zien we de kunstenaar zich opsluiten als in trance om pas na langere tijd tevoorschijn te komen met zijn werk. Zoals Picasso zei: “Creativiteit is destructiviteit, om een ommelet te maken moeten eieren kapot”. De creatieve impuls wordt hier ervaren op de grens van de duisternis: het grote onbekende. De trefwoorden zouden kunnen zijn: vrijheid, de primitieve naakte mens, die een tegenorde schept en uit dit conflict ontstaat een nieuwe orde.

4. Inventieve probleemoplossing
Hier kunnen we als archetype Prometheus zien. Hij stal het vuur van de Goden en gaf zo de boodschap dat de mens er was: het ego, de manier waarop de mens zich afsplitst van de goden. Het dier heeft geen vuur en de mens beheerste zo de natuur, omdat vuur een van de meest geschikte manieren is om dingen te veranderen, energie te transformeren. Feitelijk geeft deze onromantische visie aan dat het mysterie dat natuur heet, wordt beheerst. Mysteries in de wereld om ons heen worden tot probleem gemaakt, die vervolgens opgelost kunnen worden. Wat hierin opvalt is vooral de functionaliteit en de zware fysieke inspanning. Bijvoorbeeld Voltaire, Michelangelo en Edison werkten vooral vanuit deze visie. Creativiteit is hard werk: 99% transpiratie en 1% inspiratie. Wat hierbij gemakkelijk verloren gaat is het goddelijke kind met zijn verwondering en verbeeldingskracht.
Het zal duidelijk zijn dat deze visie in onze maatschappij veel opgeld doet.
Sleutelwoorden zouden hier kunnen zijn: functionaliteit, probleem en oplossing.

5. Beroemdheid
Bij de ontwikkeling van het ego, staat dit beeld centraal. Ieder mens wil iets bijzonders zijn en anders dan gemiddeld; dit is een belangrijk aspect van de ego-ontwikkeling in de puberteit. Het aureool van de creatieve mens kan er toe leiden dat creativiteit (vooral/alleen) gebruikt wordt om naar de buitenwereld toe succesvol over te komen. Hier bestaat het gevaar dat buitenwereld en innerlijke wereld hetzelfde worden. Zo'n persoon kan dan het slachtoffer worden van dit streven. De rol die de persoon speelt geeft haar/hem macht, omdat anderen opzien naar haar/hem. Jim Morrison van The Doors en Kurt Cobain van de groep Nirvana zijn een duidelijk voorbeeld van personen die zo gevangen waren in hun rol. Bij de 'fan' absorbeert het creatieve instinct alle andere instincten en het idool wordt alles. De meningen, het dieet en uitspraken van zo'n idool krijgen een bijna mythische betekenis; en het idool kan deze projectie niet meer dragen. In deze visie wordt creativiteit vooral als voertuig naar beroemdheid gezien en de teleurstellingen in de dagelijkse praktijk liggen voortdurend op de loer.

6. Vernieuwing
Een belangrijke opvatting over creativiteit is te vinden in de levens van de 'groten der aarde'. Hier wordt het creatieve gepresenteerd als de tijdloze natuur waarvan wij de dienaar zijn. Het creatieve is een externe bron, een moederlijk onderbewuste, dat voedt en zich vernieuwt. Uiteraard zijn er periodes van onvruchtbaarheid, zoals in het cyclische proces van de seizoenen. De creatieve held heeft het geluk als een soort bevoorrechte zoon en moet zich hiervoor veel opofferingen getroosten. Deze visie toont duidelijke het archetype van de Grote Moeder. Creatieve crises zijn dikwijls te wijten aan moeilijkheden bij overgangen. De manier waarop eerder succes geboekt werd blijkt niet meer te werken en juist de crisis houdt in zich de mogelijkheden van het nieuwe. Sleutelwoord zou hier kunnen zijn: crisis.
-----------------